Asit mi Değerlidir, Baz mı?

Her sabah kahvaltı ederken ekmeğimize sürdüğümüz tereyağı, içtiğimiz süt, yediğimiz domates, kahvaltı sonrasında dişlerimizi fırçalarken kullandığımız diş macunu, ellerimizi yıkarken kullandığımız sabun yapısında asit mi yoksa baz mı içermektedir?

Günlük yaşantımızda çevremizde karşılaştığımız maddelerin bir kısmı asit veya bazdır. Asit ve baz özellikte olmayan maddeler ise nötr özelliktedir. Asit özelliği taşıyan maddeler asidik, baz özelliği taşıyan maddeler ise bazik madde olarak adlandırılır. Asitlerin bir kısmı yiyecek ve içeceklerimizde bulunur. Bir kısmı da temizlik maddelerinde ve endüstriyel ürünlerde karşımıza çıkar. Yediğimiz ve içtiğimiz doğal maddelerde bulunan asitler organizmamıza zarar vermez. Yediğimiz pek çok meyve ve sebzenin yapısında asit vardır. Örneğin üzümde tartarik asit, limon ve portakalda sitrik asit, çilekte folik asit, elmada malik asit, ısırgan otunda formik asit bulunur (Görsel 3.1).

Bazı içeceklerimiz de asit içeriklidir. Örneğin çocukluğumuzdan beri içtiğimiz sütte laktik asit, gazozda karbonik asit, limonatada sitrik asit vardır. Arabalarımızda bulunan sıvılı akülerde sülfürik asidin sulu çözeltisi bulunur. Canlıların genetik şifresini oluşturan DNA’nın yapısında fosforik asit vardır. Limon, portakal, sirke gibi maddelerin aklınıza gelen ilk ortak özelliği nedir?

Büyük olasılıkla cevabınız “tatları ekşi” olacaktır. Evet, asit içeren yiyecek ve içecekler genelde ağzımızda ekşi bir tat bırakır. Kimyada asit olarak bilinen maddeler ilk olarak tatlarının ekşi oluşu ile dikkat çekmiştir. Zaten “asit” sözcüğü de Latincede “ekşi” anlamına gelen “acidus” sözcüğünden türetilmiştir. Ekşi tat, asitleri tanımamıza yardımcı olur. Ayrıca asitleri yakıcı ve tahriş edici özellikleri ile de tanıyabiliriz. Annelerimiz, salata yaparken kestikleri limonu mermer mutfak tezgâhı üzerine bırakmazlar. Sizce bunun sebebi nedir? Mermer ya da demir zemin üzerine asitli içecekler döküldüğünde meydana gelen değişiklikler hiç dikkatinizi çekti mi?

Asidi yere ya da üzerinize dökmemelisiniz. Asitlere çıplak elle dokunmamalısınız. Asit buharlarını solumamalısınız. Bu tür ikazların nedeni ne olabilir? Karınca ısırdığında ısırılan bölgede bir yanma hissederiz. Bunun nedeni de karıncanın salgıladığı formik asittir. Çocukken ısırgan otunu arkadaşlarınıza dokundurarak şakalaştınız mı? Isırgan otu cildimize değdiğinde yanma, kızarma ve kaşınma hissi uyandırır. Bunun nedeni de ısırgan otunun yapısında bulunan formik asittir. Mermer üzerine limon suyu damladığında asit özellikteki limon suyu mermeri aşındırır. Tezgâh üzerine dokunduğumuzda yüzeyinin aşınmadan dolayı pürüzlü bir hâl aldığını hissederiz. Verilen örnekler asitlerin aşındırıcı ve tahriş edici özelliklere sahip olduğunu göstermektedir. Bu özellikleri nedeniyle asitler canlılar için tehlikeli olabilir. Örneğin nitrik asit, sülfürik asit, hidroklorik asit gibi asitler canlı organizmaya zarar verebilir. Bu asitlerle direkt temastan kaçınmalıyız.

Bazlar da asitler kadar günlük yaşantımıza girmiş maddelerdir. Çamaşır sodası ve birçok temizlik maddesinin yapısında baz adını verdiğimiz maddeler vardır. Bazlara alkaliler de denir. Alkali, Arapça kökenli bir sözcük olup “kül” anlamına gelir. Gerçekten de kısa süre öncesine kadar bazların en önemli kaynağı, bitkilerin yakılması sonucu oluşan küllerdi. Deterjanlar yaygınlaşmadan önce çamaşırlar külle yıkanırdı. Bunun nedeni ne olabilir? Bazlar, kayganlık hissi veren önemli kimyasal maddelerdir. Odunun yanmasıyla oluşan ve bazik yapıda bileşikler içeren kül de ciddi bir temizlik malzemesidir. Eskiden köylerde sabun yapımında kül kullanılırdı. Kül, temel temizlik maddesi olarak yüzyıllarca kullanılmıştır.

Kül, doğrudan kuru ovma yoluyla temizliğe yardımcı olduğu gibi su ile birlikte küllü su olarak temizlikte etkin biçimde kullanılabilir. Sabunlu suyu elimize sürdüğümüzde bu su kayganlık hissi verir. Ayrıca sabunlu su acımsı tattadır ve gözleri yakar. Bunun nedeni yapısında baz bulunmasıdır. Sabunlu su gibi bütün bazlar acımsı tatta olup ele kayganlık hissi verir. Baharat olarak kullandığımız karabiberin tadının acı olması yapısında bulunan pirimidin isimli bazdan ileri gelir. Hamur kabartmada kullandığımız kabartma tozu da bazik özellik gösterir.

Yediğimiz, içtiğimiz maddelerin yanında temizlikte kullandığımız maddelerin birçoğu bazik özellik gösterir. Örneğin diş macunu, şampuan, sabun, deterjan, yağ çözücü, lavabo açıcı gibi temizlik maddeleri bazik özelliktedir. Genellikle inşaatlarda kullanılan sıva ve harç içinde bulunan kireç de bazik özellik gösteren maddelerdendir.